Νερό γεμάτο φάρμακα

Όταν σκέφτεται κανείς τις βασικές αιτίες ρύπανσης του περιβάλλοντος, το μυαλό αυτόματα πάει στους κατασκευαστές χημικών ουσιών,

τις μονάδες παραγωγής ενέργειας, τις εξορυκτικές και τις γεωργικές εργασίες. Όμως υπάρχει άλλη μια σημαντική αιτία μόλυνσης που δεν λαμβάνουμε εύκολα υπόψη και που συνεχίζει το καταστροφικό της έργο ακάθεκτη. Αυτή δεν είναι άλλη από τις φαρμακευτικές εταιρίες και τις βιομηχανίες παρασκευής προϊόντων ατομικής φροντίδας. Πως εξηγείται όμως αυτό το φαινόμενο;

Οι χημικές ενώσεις που βρίσκονται στα φαρμακευτικά προϊόντα και στα προϊόντα προσωπικής φροντίδας εμφανίζονται παντού, στα ποτάμια, τις λίμνες, τα υπόγεια ύδατα και το πόσιμο νερό πολλών χωρών, ακόμη και σε απομακρυσμένες περιοχές και σε εθνικούς δρυμούς. Ενδεικτικά, μέχρι και το 80% της ροής υδάτων στις ΗΠΑ μολύνονται με χημικές ουσίες, συμπεριλαμβανομένων των φαρμακευτικών ουσιών, σύμφωνα με την U.S. Geological Survey (USGS). Επιπλέον, ο τεράστιος όγκος των διαφόρων ανθεκτικών ενώσεων που καταλήγουν στο περιβάλλον περιπλέκει σε μεγάλο βαθμό τη ρύθμιση και την αποκατάστασή του.

Σύμφωνα με την Έμα Ρόσι, ανώτερη επιστημονική συνεργάτιδα στο Cary Institute of Ecosystem Studies, αυτά είναι ισχυρά συστατικά, γι' αυτό τα χρησιμοποιούμε. «Αλλά αν δεν καταστραφούν και εισέλθουν στο περιβάλλον, είναι εξίσου ισχυρά με τους οργανισμούς που βρίσκονται εκεί».

Πως εισάγονται λοιπόν αυτές οι χημικές ουσίες στις υδάτινες διαδρομές των κρατών του κόσμου; Ένας από τους ενόχους είναι τα ανθρώπινα βιολογικά απόβλητα (ούρα, κόπρανα) που περνούν στις μονάδες επεξεργασίας λυμάτων, που δεν έχουν τον απαραίτητο εξοπλισμό για να φιλτράρουν όλες τις μολυσματικές ουσίες τους από το νερό. Όμως δεν αποτελούν τα ανθρώπινα απόβλητα το πρόβλημα. Μια πρόσφατη μελέτη στις ΗΠΑ διαπίστωσε ότι τα επίπεδα ορισμένων φαρμακευτικών προϊόντων ήταν «σημαντικά υψηλότερα» στα φυτά που ποτίζονταν από υπολειπόμενα ύδατα σε εγκαταστάσεις παραγωγής φαρμάκων, σε σύγκριση με όσα δέχονταν νερό από άλλες περιοχές. Η μελέτη κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι εγκαταστάσεις αυτές αποτελούν μια «σημαντική, εθνικού επιπέδου πηγή εισροής φαρμάκων στο περιβάλλον».

Επιπλέον ορισμένα ανεπιθύμητα φάρμακα διοχετεύονται στο περιβάλλον από την αποχέτευση, τα σκουπίδια ή τα νοσοκομειακά απόβλητα. Όμως, παρόλο που γνωρίζουμε πως και από που εισέρχονται στο περιβάλλον, δεν γνωρίζουμε ακόμα τις επιπτώσεις του προβλήματος στα ευαίσθητα οικοσυστήματα. «Δεν υπάρχει επαρκής χρηματοδότηση για έρευνα από  επιστήμονες, ώστε να κατανοήσουμε πραγματικά την επίδραση αυτών των ενώσεων» αναφέρει στο Independent Media Institute η Ροσι.

Ακόμα κι έτσι, αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι μερικές από αυτές τις χημικές ενώσεις μπορούν να επηρεάσουν σε βάθος την υδρόβια ζωή. Η Ρόσι κάνει λόγο για τρεις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους γίνεται αυτό: ο πρώτος σχετίζεται με τις ιδιότητες ενδοκρινικής διαταραχής του περιβάλλοντος.

Ενδεικτικά, σε μια μελέτη για τα ψάρια σε 19 διαφορετικά Εθνικά Καταφύγια για την Άγρια Ζωή στις ΗΠΑ, επιστήμονες από το USGS και την US Fish and Wildlife Service διαπίστωσαν ότι ποσοστό μεταξύ 60 και 100% των ψαριών που μελετήθηκαν ήταν intersex, διέθεταν δηλαδή θηλυκό γενετικό υλικό στους όρχεις τους. Οι επιστήμονες συνέδεσαν αυτό το φαινόμενο με τα αυξημένα επίπεδα οιστρογόνων στο νερό. Όμως οι χημικές ουσίες με αυξημένα οιστρογόνα δεν είναι ο μόνος ένοχος.

Μια μελέτη που διεξήχθη από τους ερευνητές του Πανεπιστημίου του Wisconsin στο Milwaukee δείχνει ότι τα υψηλότερα επίπεδα μετφορμίνης - ένα συνηθισμένο συνταγογραφούμενο φάρμακο για το διαβήτη - προκαλούν την ανάπτυξη intersex όρχεων σε αρσενικά ψάρια, μειώνουν το μέγεθος τους και επηρεάζουν την ικανότητά τους να αναπαράγονται.

Επιπλέον, τα φαρμακευτικά προϊόντα είναι μια βασική αιτία περιβαλλοντικής  διαφοροποίησης, δήλωσε η Ρόσι. Η παρουσία αντικαταθλιπτικών φαρμάκων στους δρόμους του νερού, για παράδειγμα, μπορεί να διαταράξει και να μεταβάλει τη συμπεριφορά των ψαριών, συμπεριλαμβανομένων των μοτίβων αναπαραγωγής τους. Επίσης η παρουσία σιμετιδίνης, ενός συνηθισμένου αντιόξινου και αντιισταμινικού, έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει αρνητικά την υγεία των ασπόνδυλων των γλυκών υδάτων και των βακτηριακών βιομεμβρανών που βρίσκονται σε αυτά, σύμφωνα με μια άλλη μελέτη. Τα επίπεδα της ουσίας της σιμετιδίνης αυξάνονται επίσης στα ρέματα, τα ποτάμια και τις λίμνες.

Ο τρίτος τρόπος αφορά τις πιθανές επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη υγεία. «Υπάρχει μεγάλη ανησυχία για την αντίσταση στα αντιβιοτικά», αναφέρει η Tia-Marie Scott, φυσικός επιστήμονας στο USGS. Βλέπουμε περισσότερες από 400 εκατομμύρια συνταγογραφίσεις αντιβιοτικών στις Η.Π.Α. και την Ευρώπη κάθε χρόνο. Επειδή όμως το ανθρώπινο σώμα δεν μπορεί να μεταβολίσει πλήρως τα αντιβιοτικά και καθώς τα φυτά που ποτίζονται από νερό που προέρχεται από επεξεργασία λυμάτων δεν τα φιλτράρουν, οι ειδικοί φοβούνται ότι η απελευθέρωση αυτών των φαρμάκων στο περιβάλλον συμβάλλει στην ανάπτυξη και εξάπλωση ανθεκτικών στα αντιβιοτικά μικροοργανισμών (πχ βακτήρια και ιοί), που είναι υπεύθυνα για τουλάχιστον 40.000 θανάτους παγκοσμίως κάθε χρόνο. Και δεν είναι μόνο τα ανθρώπινα βιολογικά απόβλητα αιτία του προβλήματος. Η γεωργία είναι ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας για την απελευθέρωση αντιβιοτικών στο περιβάλλον και μόλις τώρα συνειδητοποιούμε την έκταση του προβλήματος.

Πόσο μεγάλο είναι το πρόβλημα;

Ενδεικτικό του μεγέθους του προβλήματος είναι τα αποτελέσματα πλήθους μελετών σε όλο τον κόσμο. Στις Η.Π.Α. και δείχνουν πως οι φαρμακευτικές ενώσεις και οι χημικές ουσίες που περιέχονται στα προϊόντα προσωπικής φροντίδας είναι παρούσες σε όλα τα ποτάμια, τις λίμνες, τα υπόγεια ύδατα και το πόσιμο νερό τις χώρας και αυξάνονται με ανησυχητικούς ρυθμούς. Ενδεικτικά, το 2010, μια επιδοτούμενη από την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος των ΗΠΑ έρευνα, μέσα από 48 ερευνητικές δημοσιεύσεις, βρήκε 54 δραστικά φαρμακευτικά συστατικά σε πόσιμο νερό. Επιπλέον, φαρμακευτικές ενώσεις έκαναν την εμφάνισή τους σε απομονωμένες περιοχές των Η.Π.Α., συμπεριλαμβανομένων εθνικών πάρκων στο Βόρειο Κολοράντο.

Η Ευρώπη έχει εντοπίσει και διεξάγει έρευνα στο πρόβλημα στους δρόμους του νερού εδώ και αρκετά χρόνια, ενώ το πρόγραμμα παρακολούθησης ψαριών του Τμήματος Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αλάσκα έχει συγκεντρώσει στοιχεία για την παρουσία φαρμάκων στους πληθυσμούς των ψαριών. Ταυτόχρονα, πρόσφατες έρευνες στα ποτάμια της Ινδίας κάνουν λόγο για ανησυχητικά ποσοστά φαρμάκων στα νερά τους, που θα μπορούσαν δυνητικά να προκαλέσουν τεράστια προβλήματα υγείας στον πληθυσμό της. Το πρόβλημα είναι δηλαδή γενικευμένο και φαίνεται πως εντείνεται συνεχώς.

Πως θα αντιμετωπιστεί το πρόβλημα

Στις ΗΠΑ, η Δεκαετής Εθνική Νομοθεσία για την Περιβαλλοντική Πολιτική παρέχει στους διαχειριστές της Υπηρεσίας Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) «μηχανισμούς» για να εμποδίσουν την είσοδο των επίμονων φαρμακευτικών ενώσεων στο περιβάλλον, αναφέρει ο Σκοτ Γκράχαμ, διευθυντής του Εργαστηρίου Δημόσιας Συμμετοχής και Επιστημονικής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Wisconsin.

Το πρόβλημα, δήλωσε ο Γκράχαμ, είναι ότι ο FDA βασίζεται στο να διεξάγουν οι φαρμακευτικές εταιρείες τις δικές τους έρευνες σχετικά με το περιβαλλοντικό κόστος των προϊόντων τους και στο να παρουσιάζονται στη συνέχεια τα αποτελέσματά τους σε «ομάδες περιβαλλοντικής ασφάλειας» του οργανισμού, οι οποίες συχνά δεν έχουν το απαραίτητο προσωπικό για να τις ελέγξει. Αυτό οδηγεί σε αξιολογήσεις που διεξάγονται από το προσωπικό του FDA, το οποίο είναι «ανεπαρκές για να κάνει ακριβείς κρίσεις» σχετικά με τις πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις των φαρμάκων. «Τα φάρμακα καταλήγουν με έγκριση κυκλοφορίας επειδή έχουμε τις φαρμακευτικές εταιρείες που κάνουν λάθος αξιολογήσεις που εγκρίνονται στη συνέχεια από το λάθος είδος αξιολογητή», αναφέρει ο Γκράχαμ, ο οποίος θεωρεί τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς του FDA του 2016 σχετικά με τα φάρμακα με οιστρογόνα, ανδρογόνα και άλλα ένα «αδύναμο» βήμα προς τα εμπρός.

Τόσο στην Αμερική όμως, όσο και στην Ευρώπη, απαραίτητη είναι και η πάταξη της διαφθοράς, αφού δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η κυκλοφορία ακατάλληλων φαρμάκων και προϊόντων υγιεινής είναι αποτέλεσμά δωροδοκιών και λοιπών ανήθικων τακτικών. 

Ελπιδοφόρο είναι το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή παρατηρείται η δημιουργία ενός κινήματος «πράσινων φαρμάκων», που πιέζει για το σχεδιασμό νέων φαρμάκων που βιοδιασπώνονται εύκολα στο περιβάλλον. Όμως οι ειδικοί προειδοποιούν ότι ο λόγος για τον οποίο τα φαρμακευτικά προϊόντα είναι τόσο αποτελεσματικά είναι ότι έχουν σχεδιαστεί για να διασπώνται κάτω από πολύ συγκεκριμένες συνθήκες. Αυτός είναι ο λόγος που κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι απαραίτητο να υπάρξει μια πολιτισμική μετατόπιση στον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες της Δύσης καταναλώνουν φαρμακευτικά προϊόντα και προϊόντα προσωπικής φροντίδας.

«Υπάρχουν πολλά πράγματα που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή τα οποία θα ήταν εφικτό να μειώσουμε λίγο», δήλωσε η Ρόσι. «Αν οι πολίτες καταλάβουν ότι αυτό που χρησιμοποιούν και καταλήγει στις αποχετεύσεις τους καταλήγει ταυτόχρονα στα τοπικά ποτάμια, στα ρέματα και τις λίμνες, ίσως σκέφτονται πλέον διπλά τη χρήση του».