Ξερολίθινα ανασχετικά φράγματα μικρού ύψους στα χωριά Ζεμενό και Θροφαρί Κορινθίας
Παναγιώτης Καλλίρης,
Δασολόγος
Ξερολίθινοι τοίχοι, βαθμίδες, αναβαθμίδες, πεζούλες, ξερολιθιές γιακοτράκια, και όπως και να τις λεν τοπικά πρόκειται για τις περιφρονημένες και εν μέρει ξεχασμένες αλλά μοναδικής περιβαλλοντικής πολιτιστικής και οικονομικής αξίας παραδοσιακές κατασκευές που στήριξαν στο παρελθόν και μάλλον θα στηρίξουν και στο μέλλον την ζωή και τον πολιτισμό στην Μεσόγειο.
Στις 23η Ιουλίου 2018 εξερράγη πυρκαγιά στις περιοχές των χωριών των Τοπικών Κοινοτήτων Ζεμενό, Θροφαρί του Δήμου Ξυλοκάστρου – Ευρωστίνης και Μικρού Βάλτου του Δήμου Σικυωνίων της Π.Ε. Κορινθίας. Είναι ευτύχημα που η πυρκαγιά κινήθηκε λόγω του πνέοντος εκείνη την ώρα δυτικού ανέμου προς τα ανατολικά στα βόρεια όρια του αισθητικού δάσους του «Μουγκοστού» και δεν επεκτάθηκε σε αυτό για να το κατακαύσει για τρίτη φορά στην τελευταία τριακονταετία. Συγκυριακά η πυρκαγιά συνέβη την ίδια ημέρα που συνέβησαν οι μεγάλες πυρκαγιές στην Κινέττα στους νότιους πρόποδες των Γερανείων Όρεων που εισήρθε τελικά στην Κορινθία και ελέγχθηκε στα όρια του νομού, και στο Μάτι Αττικής με την επακολουθήσασα τραγωδία της απώλειας τόσων ανθρώπινων ζωών.
|
Αμέσως όπως γίνεται πάντα ξεκινήσαμε να διερευνήσουμε την αναγκαιότητα, την σκοπιμότητα και το εφικτό της κατασκευής αντιπλημμυρικών και αντιδιαβρωτικών έργων στην περιοχή. Γρήγορα μελετώντας το υδρογραφικό δίκτυο και τα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής κρίθηκε ότι πρέπει να παρέμβουμε με κάθετα μικρού ύψους ανασχετικά μικροφράγματα σε συγκεκριμένους συμβάλλοντες που υπόβοσκαν τις ρίζες του χωρίου Ζεμενού και Θροφαρίου. Από την πρώτη όμως επίσκεψη αυτοψία διαφάνηκε η αδυναμία κατασκευής των κλασικών κορμοφραγμάτων λόγω ουσιαστικής έλλειψης κατάλληλων κορμών εξ αιτίας των τριών επαναλαμβανόμενων πυρκαγιών στην ευρύτερη περιοχή από το 1985. Κατάσταση που έχει δημιουργηθεί σε πολλές περιοχές ηπειρωτικές και νησιωτικές της πατρίδας μας τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια. Οι πολύτιμοι κορμοί από τα ελάχιστα καμένα δένδρα που είχαν απομείνει εξαφανίστηκαν μέσα σε λίγες νύκτες από τους φτωχούς κατοίκους για την κάλυψη ατομικών αναγκών. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ήμασταν τότε στον 10ο χρόνο οικονομικής και κοινωνικής κρίσης.
Περιδιαβαίνοντας επανειλημμένα και ψάχνοντας εφικτές λύσεις στην περιοχή για αρκετές ημέρες παρατηρήσαμε και διαπιστώσαμε ότι το Ζεμενό ένα από χωριά που κύκλωσε η πυρκαγιά πάνω από το Ξυλόκαστρο είναι ένα ανοικτό υπαίθριο μουσείο θαυμάσια διατηρημένων «ξερολιθιών». Η αρχή της κατασκευής τους σύμφωνα με συζητήσεις με τους γηραιότερους κατοίκους του χωριού ανάγεται στις αρχές του 19ου αιώνα αλλά και παλαιότερα. Πολλές συνέχισαν να κτίζονται και άλλες να συντηρούνται έως και το 1960. Συνεχίζουν να στέκονται ανέπαφες στον χρόνο και τον καιρό στηρίζοντας τα χώματα και την ζωή των κατοίκων. Τις συναντάς και στο οικισμό και στα αγροκτήματα. Το κύριο κατασκευαστικό στοιχείο είναι οι κροκαλοπαγείς συνεκτικές πέτρες που προέρχονται από τις ανάμεσα στις μάργες της περιοχής συνεκτικές κροκαλοπαγείς με ασβεστομαργαϊκό ή ψαμμιτικό συνδετικό υλικό ενστρώσεις. Πέτρες από το ίδιο υλικό έχουν χρησιμοποιηθεί και για την δόμηση κατοικιών και άλλων κατασκευών με κονίαμα (λιθοδομές).
Τέτοιες ή παρόμοιες ξερολιθιές – αναβαθμίδες είχαμε εντοπίσει στο παρελθόν στον χείμαρρο της Αγίας Σωτήρας στο χωριό Λαύκα της περιοχής της Λίμνης Στυμφαλίας Κορινθίας που κατασκευάστηκαν στην δεκαετία του 1950 από την κάποτε λειτουργούσα Υπηρεσία Ορεινών Υδρονομικών έργων (ΟΥΕ) , εκτός φυσικά από τα θαυμάσια λιθόδμητα φράγματα, ουδούς, αναβαθμούς και πτερυγιότοιχους της εποχής εκείνης που κατασκευάστηκαν στην συγκεκριμένη περιοχή και σε όλη την χώρα.
Ξερολιθιές[1] ηλικίας μεγαλύτερης των 150 ετών (τουρκοκρατία) στην υψηλότερη περιοχή της υδρολογικής λεκάνης του χειμάρρου «Ξεριά» που διασχίζει την Κόρινθο έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην μείωση της απορροής της πλημμύρας της 11-13 Ιανουαρίου 1997 που κατέστρεψε την Κόρινθο. Σε αυτήν το ύψος βροχής στη λεκάνη κυμάνθηκε από 123-358 mm (σταθμικό ύψος 201 mm) και η περίοδος επαναφοράς της στην κεντρική ζώνη της λεκάνης ήταν της τάξης των 1000 ετών για διάρκεια 24 ωρών αλλά πολύ μικρότερη για μικρότερες διάρκειες. Η παροχή αιχμής στο στόμιο της λεκάνης ξεπέρασε τα 600 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο, τιμή που αντιστοιχεί σε περίοδο επαναφοράς της τάξης των 100 ετών. Σε αυτήν την πλημύρα παρατηρήθηκε καταστροφή μέρους των ξερολιθιών εξ αιτίας της συγκεκριμένης απορροής. Δηλαδή ξερολιθιές από την τουρκοκρατία άντεξαν περισσότερο από 150 χρόνια και μόνο μικρό μέρος τους υποχώρησε κατά θέσεις κατά την διάρκεια ενός ακραίου μετεωρολογικού φαινομένου.
Έτσι λοιπόν, άλλη μια φορά, το φυσικό περιβάλλον ως ο πιο αρχαίος και σοφός δάσκαλος μαζί με τα «ίχνη των ανθρώπων» δηλαδή του πολιτισμού υπέδειξε σε εμάς τους «αδαείς» την λύση . «Ξερολιθιές». Μικρά κάθετα ανασχετικά φράγματα με ξερολιθιές. Πρόκειται για κατασκευή μικρού ύψους (h<1,00μ) απλών φραγμάτων (κτισμάτων τοίχων) με παραδοσιακή ξερολιθιά. Δηλαδή την κατασκευή με κατάλληλους φυσικούς λίθους της περιοχής κατάλληλα επεξεργασμένους (λαξευμένους) αν απαιτείται τοιχίων μικρού ύψους (εν ξηρώ). δηλαδή χωρίς την χρήση συγκολλητικού κονιάματος (λάσπης). Η κατασκευή τους προβλέπεται και συνίσταται από τον Δημ. Κωτούλα[2] (1987) στις μικροχαραδρώσεις και ρευματίδια, όπου εμφανώς υπάρχει χειμαρρικό πρόβλημα για τον περιορισμό της αξονικής τους διάβρωσης. Ξερολιθιά, ορίζεται η τέχνη της κατασκευής κτισμάτων με λίθους χωρίς κανένα συνδετικό υλικό.
Τέσσερα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά τους.
Η ιδιαίτερη παραδοσιακή άγραφη αρχιτεκτονική, τέχνη και τεχνική προσαρμογής τους στο έδαφος, η λειτουργικότητα τους ανάλογα με τον σκοπό που κατασκευάστηκαν και η μοναδική και θαυμαστή αντοχή τους στον χρόνο παρ’ όλες τις αυθαίρετες, άτσαλες παρεμβάσεις που υπέστησαν από την μεταγενέστερη διαμόρφωση δρόμων και άλλων τεχνικών έργων που δεν τις σεβάστηκαν πάντα αγνοώντας την τεράστια ιστορική, λειτουργική, οικολογική, περιβαλλοντική, οικονομική και πολιτιστική αξία τους για το συγκεκριμένο τόπο.
Πέραν των παραπάνω η ιδιαιτερότητα των ξερολιθιών έγκειται στην «πλαστικότητα» όσον αφορά την προσαρμογή – έδραση στο έδαφος. Δηλαδή δεν είναι άκαμπτες σκληρές δομικά κατασκευές αλλά «πλαστικές» και εύκαμπτες διαχρονικά, άσχετα αν αυτό δεν γίνεται αντιληπτό εύκολα. Με απλά λόγια είναι «ζωντανές» κατασκευές. «Παρακολουθούν» το έδαφος και μετακινώντας τις πέτρες τους με τον αιώνιο νόμο της βαρύτητας «κάθονται» δηλαδή αναπροσαρμόζονται σε κάθε μετακίνηση ή μικροκαθίζηση εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αιώνια προσαρμογή και ασφαλή έδραση – θεμελίωση και επομένως την δομική ευστάθεια τους κάτι που δεν γίνεται στις λιθοδομές ή τις τσιμεντένιες κατασκευές στις οποίες ακόμη και μικρή υποχώρηση του εδάφους στην θεμελίωση τους μπορεί αν δεν αντιμετωπιστεί να οδηγήσει στην αστάθεια, ρηγμάτωση και πιθανότατα την κατάρρευσή ή καταστροφή τους.
Είναι επίσης κατασκευές «διαπερατές» από το νερό των ρεμάτων που επιτρέπουν την διέλευση του αυτοπροστατεύοντας την κατασκευή τους από την υδραυλική πίεση ασκώντας μόνο υστέρηση «κράτημα» της ταχύτητας ροής του που έχει ως αποτέλεσμα την καθίζηση των μεταφερομένων υλικών με πρόσχωση των αναβαθμών δηλαδή την βαθμίδωση της κοίτης (πεζούλες) λειτουργώντας έτσι αντιπλημμυρικά και αντιδιαβρωτικά με σύγχρονη αύξηση της διήθησης της κατείσδυσης και τον εμπλουτισμό του υδροφορέα.
Τέλος μια από τις πιο άγνωστες αλλά λίαν σημαντικές ιδιαιτερότητες τους είναι ότι σε αυτές εμβιούν και ενδημούν χιλιάδες είδη της χλωρίδας και πανίδας ειδικά της ερπετοπανίδας και εντομοπανίδας και ορνιθοπανίδας των περιοχών που κατασκευάζονται, ανεβάζοντας ακόμη πιο πολύ την οικολογική τους σημασία και αξία τους. Δηλαδή είναι κατασκευές που στηρίζουν την τόσο πολυσυζητημένη και ζητούμενη «Βιοποικιλότητα».
Είναι ήπιες ελάχιστης περιβαλλοντικής όχλησης απλές κατασκευές. Στην παρ 11 του άρθρου 1 της αριθμ. ΥΠΕΝ/ΓρΕΥ/41356/323/29-6-2018 απόφασης της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων (ΦΕΚ 2691/Β΄/6-7-2018) «Έγκριση του Σχεδίου Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Βόρειας Πελοποννήσου (EL02) κλπ.» που αποτελεί την βασική οδηγία για όλες τις υπηρεσίες προβλέπεται ότι «Στα πλαίσια των επεμβατικών δράσεων θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα αποφυγής ισχυρών διαταράξεων, να καταβάλλεται η κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε οι επεμβάσεις να επιφέρουν την ελάχιστη φθορά και απώλεια της υφιστάμενης φυτοκοινωνικής διαπλάσεως και του ευρύτερου δασικού περιβάλλοντος. Είναι απαραίτητη η λήψη μέτρων αποκατάστασης των χώρων διατάραξης κατόπιν εκπόνησης ειδικών δασοτεχνικών μελετών, οι οποίες θα προβλέπουν και θα προτείνουν ήπιες και συμβατές παρεμβατικές δράσεις σε σχέση με την ευρύτερη περιοχή και τις επικρατούσες σταθμολογικές συνθήκες, δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης και εξέλιξης των οικοτόπων και ενδιαιτημάτων των περιοχών. Η εφαρμογή του Προγράμματος Μέτρων γίνεται από τις καθ’ ύλην αρμόδιες υπηρεσίες, όπως καθορίζονται στο υφιστάμενο κάθε φορά θεσμικό πλαίσιο». Συγκεκριμένες δράσεις για την αναβάθμιση και αποκατάσταση ορεινών λεκανών απορροής προβλέπονται και προτείνονται και στο αντίστοιχο κεφάλαιο της παραπάνω απόφασης (σελίδα 248), μεταξύ των οποίων «μικρά τεχνικά έργα –εγκάρσια ή και παράλληλα διευθέτησης των χειμάρρων κ.α.». Δηλαδή και ο νομοθέτης τέτοιες κατασκευές αποζητά.
Έτσι για πρώτη φορά προτείναμε να κατασκευαστούν ερευνητικά και πειραματικά λίγα μικρού ύψους φράγματα με ξερολιθιές (αναβαθμίδες) στις μικροχαραδρώσεις όπου φυσικά υπάρχουν κατάλληλες πέτρες για τον περιορισμό της διάβρωσης και την σταθεροποίηση των πρανών και της κοίτης των υδατορεμάτων προκειμένου τα επόμενα χρόνια να εξαχθούν συμπεράσματα για την αποδοτικότητα λειτουργικότητα και οικονομικότητα τους. Ο λόγος είναι ότι με τις συνεχείς επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές ελλείπουν διαχρονικά τα υψηλά δάση δηλαδή οι μεγάλοι κορμοί για την κατασκευή των αποδοτικών ξυλοφραγμάτων και πρέπει να προσανατολιστούμε στην κατασκευή ξερολιθιών (ως αμέσων δηλαδή γρήγορων και σχετικά οικονομικών έργων στις καμένες εκτάσεις όπου αυτό είναι εφικτό λόγω της ύπαρξης λίθων) εκτός των άλλων συμβατικών κλασικών ορεινών υδρονομικών έργων.
Εδώ όμως «κολλήσαμε» για τα καλά, γιατί δυστυχώς δεν υπάρχουν επίσημες προδιαγραφές κατασκευής ξερολιθιών που να περιλαμβάνονται στην επιστημονική δασολογική βιβλιογραφία του κλάδου ή σε κάποια Υ.Α. Προτ. Τεχν. Προδιαγραφών. Έτσι προσεγγίσαμε το θέμα μέσα από την εργασία «MURS DE PIERRES SECHES–Manuelpour la construction et la refection»[3] (Εγχειρίδιο για πέτρινες κατασκευές και επισκευές. Έκδοση του Ιδρύματος για Δράσεις Προστασίας Περιβάλλοντος, Ελβετία 1996 ) που βρήκαμε googl-αροντας στο internet και τις προδιαγραφές κατασκευής λιθόκτιστων τοίχων της ΥΑ. Αριθμ. ΔΙΠΑΔ/ΟΙΚ/273/2012 (ΕΤΕΠ) (ΦΕΚ 2221/Β΄/30-7-2012). Έγκριση τετρακοσίων σαράντα (440) Ελληνικών Τεχνικών Προδιαγραφών (ΕΤΕΠ) με υποχρεωτική εφαρμογή σε όλα τα Δημόσια Έργα.
Συντάξαμε γρήγορα την σχετική μελέτη και προδιαγραφές με βάση τα στοιχεία που πήραμε από την προαναφερόμενη εργασία που εγκρίθηκε με την αριθμ. 247394/6-11-2018 απόφαση της Δ/νσης Συντονισμού και Επιθεώρησης Δασών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πελοποννήσου Δυτικής Ελλάδος και Ιονίου. Προέβλεπε αρχικά και την κατασκευή κορμοφραγμάτων με δέματα από μκροκορμίδια (παραλλαγή των κορμοφραγμάτων) και 12 φράγματα μικρού ύψος με ξερολιθιές. Τελικά με χρηματοδότηση του Πράσινου Ταμείου και για λόγους που δεν έχουν ευρύτερη σημασία κατασκευάστηκαν τις τελευταίες ημέρες του 2020 και τις πρώτες του 2021 εν μέσω Lock down του covid-19 μόνο οι ξερολιθιές. Θέτουμε υπόψη των συναδέλφων σας ότι σύμφωνα με την ΥΑ ΔΙΠΑ/οικ. 37674/27-7-2016 (ΦΕΚ Β 471/10.8.2016) (Τροποποίηση και κωδικοποίηση της υπουργικής απόφασης 1958/2012 – Κατάταξη δημοσίων και ιδιωτικών έργων και δραστηριοτήτων σε κατηγορίες και υποκατηγορίες σύμφωνα με το άρθρο 1 παράγραφος 4 του Ν.4014/21.9.2011 (ΦΕΚ 209/Α/2011) όπως αυτή έχει τροποποιηθεί και ισχύει κατατάσσεται στην 2η ομάδα με α/α 19 σε αναδασωτέα περιοχή εκτός natura και ως εκ τούτου δεν υπόκειται σε περιβαλλοντική αδειοδότηση.
Δεν θα σας κουράσουμε περισσότερο. Υπάρχουν άλλωστε τόσοι αξιότεροι από εμάς συνάδελφοι με μεταπτυχιακά και διδακτορικά που θα σας μιλήσουν για αυτά τα απλά αλλά τόσο σημαντικά έργα. Άλλωστε μια φωτογραφία χίλιες λέξεις. Δίνουμε στην δημοσιότητα τις φωτογραφίες αυτών των μικρών 13 ανασχετικών ξηρολίθινων φραγμάτων ως δείγμα γραφής μιας υπηρεσίας που μπορεί αν το θέλει και της δοθούν οι προϋποθέσεις και τα κίνητρα να κάνει θαύματα με απόλυτο σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον. Επισημαίνουμε και θα το αναγνωρίσετε ότι για ένα δυο φράγματα προτείναμε και χρησιμοποιήθηκαν αδρανή στείρα οικοδομικά μπάζα (τσιμεντόλιθοι, κομμάτια από πλάκες από τσιμέντο και πορόλιθο, κ.λπ.) που είχαν πεταχτεί παράνομα σε δυο ρέματα. (εθνική συνήθεια και έγκλημα). Έτσι «ανακυκλώσαμε» τα στείρα αδρανή «σκουπίδια» σε μια χρήσιμη κατασκευή ζωής. Ο χρόνος ο πιο αυστηρός κριτής όλων μας θα κρίνει αν κάναμε κάτι σίγουρα πολύ μικρό και ασήμαντο αλλά καλό που ίσως τα επόμενα χρόνια πρέπει να επεκταθεί στις υποβαθμισμένες από την βλάστηση ορεινές λεκάνες της πατρίδας μας.
|
Επειδή μας το ζήτησαν πολλοί συνάδελφοι για την ευκολία σας επισυνάπτουμε μόνο τις φωτογραφίες, τις προδιαγραφές, τον προϋπολογισμό και την εγκριτική απόφαση της μελέτης των ξερολιθιών. Στο σύνδεσμο shorturl.at/yzGVY μπορείτε να βρείτε ολόκληρη την μελέτη. Σε αυτήν θα βρείτε πολύ περισσότερα πράγματα και φωτογραφίες για τις ξερολιθιές. Οι φωτογραφίες είναι του κ, Κ. Χίνου και του υπογράφοντος.
Παρακαλούμε προσωπικά τους κ.κ. Π. Στεφανίδη και Γ. Μπαλούτσο αλλά και όποιον/α συνάδελφο θα το ήθελε να σχολιάσουν την προσπάθεια μας και να δημοσιεύσουν τις προτάσεις τους όποιες και αν είναι.
Παρακαλούμε τους ίδιους ερευνητές τον κ. Σταύρο Τσιλίκουνα, τον Γενικό Δ/τη μας στο ΥΠΕΝ κ Βαγγέλλη Γκουντούφα αλλά και τον Υφυπουργό ΥΠΕΝ κ. Νίκο Ταγαρά να εντάξουν στις Π.Τ.Π. της πατρίδος μας και τις προδιαγραφές που επισυνάπτουμε η ας φτιάξουν καλλίτερες για να διευκολύνουν τους νέους συνάδελφους στην σύνταξη μελετών και την κατασκευή τους.
Κάντε κάτι αγαπητοί φίλοι. Ότι μπορεί ο καθένας σας. Το χρωστάμε στην πατρίδα μας και στις νεώτερες γενιές.
Με σεβασμό και εκτίμηση σε όλους/όλες σας
Να είστε καλά και να προσέχετε.
Παν. Καλλίρης
Δασολόγος
7/4/2021