Ολισθήσεις εδαφών και λειτουργία του δάσους

του Αντώνιου Β. Καπετάνιου
Δασολόγου – Περιβαλλοντολόγου

Μια σημαντική λειτουργία του ελληνικού δάσους, η οποία δεν έχει αναδειχθεί όπως θα έπρεπε, έχει να κάμει με την αντιμετώπιση των ολισθήσεων των εδαφών του ορεινού χώρου. Η χώρα μας, πέραν του χαρακτηρισμού της ως χώρα των χειμάρρων και του προβλήματος της διάβρωσης, έχει σημαντικό πρόβλημα και με τις ολισθήσεις εδαφών (τις γεωλισθήσεις), ένα φαινόμενο που κατά το μάλλον ή ήττον συναρτάται με τη γενικότερη υποβάθμιση του ορεινού και ημιορεινού ελληνικού χώρου. Στην υποβάθμιση αυτή πρωτεύοντα ρόλο έχει η διάβρωση, κάτι που οδηγεί στην εγκατάλειψη των τόπων −μια συνήθη κατάσταση στην Ελλάδα−, καθόσον η θεραπεία του φαινομένου κρίνεται αδύνατη (ή ασύμφορη;) Έτσι, ολόκληροι οικισμοί, έργα πολιτισμού, έργα υποδομών, παραγωγικές δραστηριότητες κ.ά. καταστρέφονται κι εγκαταλείπονται εξαιτίας του επικίνδυνου φαινομένου των γεωλισθήσεων.

Τι είναι ολίσθηση εδάφους (γεωλίσθηση); Είναι το φαινόμενο διά του οποίου μια γεωμάζα, μεγάλη σχετικώς, υπό του βάρους της και υποβοηθούμενη υπό του ύδατος μετακινείται προς τα κατάντη βραδέως ή ταχέως άνευ διαχωρισμού των υλικών που συνιστούν αυτήν, δηλαδή άνευ διαλογής (ορισμός Hulin). Η ταχύτητα της γεωλίσθησης είναι διάφορη συναρτούμενη από τις συνθήκες που την προκαλούν, ποικίλλουσα από λίγα εκατοστά κατ’ έτος, μέχρι πολλά μέτρα ημερησίως ή κατ’ ώρα. Τα κύρια αίτια της γεωλίσθησης είναι η γεωπετρολογική δομή των πετρωμάτων, η ισχυρή κλίση των κλιτύων, συνεπικουρούσης και της ομόρροπης κλίσης των στρώσεων των πετρωμάτων, η υποσκαπτική ενέργεια του νερού και οι ανθρωπογενείς επιδράσεις στα ευαίσθητα στη γεωλίσθηση εδάφη, είτε με την καταστροφή της δασικής βλάστησης, είτε με αρδεύσεις που ενισχύουν το διαποτισμό του εδάφους και το φορτίζουν υδατικά, είτε με καλλιέργειες που διαταράσσουν τη δομή του εδάφους, είτε με οίκηση των γεωλισθαίνοντων εδαφών, που τα προσθέτουν βάρη και τ’ αποσυναρτούν ως προς τη δομική τους λειτουργία κ.λπ. Για να λάβει χώρα γεωλίσθηση πρέπει η εφαπτόμενη της γωνίας κλίσης της γεωμάζας να είναι μεγαλύτερη του συντελεστή τριβής, που είναι η εφαπτόμενη της φυσικής γωνίας κλίσης κάθε εδάφους. Οι γεωλισθήσεις ευνοούνται γενικώς από τις συνθήκες που προκαλούν την αποσάθρωση των πετρωμάτων και τη διάβρωση, την ελλάτωση της συνοχής των πετρωμάτων, τη διείσδυση του νερού στο έδαφος και τον έντονο διαποτισμό του, είτε με υπόγεια δράση του νερού, είτε με την εμφάνιση πηγών, είτε με τις αρδεύσεις με κατάκλυση εδαφών εφεκτικών στην ολίσθηση. Οι παράγοντες δε που προκαλούν γεωλίσθηση είναι κατά κύριο λόγο η υποσκαφή των κλιτύων των χειμάρρων, οι άφθονες βροχωπτώσεις και η απώλεια του δάσους που καλύπτει και συγκρατεί το έδαφος.

Η χώρα μας κι ειδικότερα ο ηπειρωτικός κορμός της χαρακτηρίζεται από πληθώρα ορέων με υψηλές κι απότομες κλίσεις, συνθήκες που από φυσικής και μηχανικής άποψης ευνοούν τις γεωλισθήσεις. Η γεωπετρολογική δομή των ορέων μας, κύρια κείνων που συντίθενται από αργιλικά πετρώματα φλύσχη, που υπόκεινται εύκολα σε ολισθήσεις, με κεντρική αναφορά στην οροσειρά της Πίνδου και το υπό εξέλιξη ανάγλυφό της, αποτελούν έτερο φυσικό παράγοντα ευνόησης των γεωλισθήσεων στην Ελλάδα. Συνεπώς, στους τρεις κάτωθι κύριους (δομικούς) παράγοντες εντοπίζεται το πρόβλημα των γεωλισθήσεων στη χώρα μας: στη δομή των πετρωμάτων της, στη γεωπετρολογική σύσταση των ορέων μας και στη γεωμορφολογική εξέλιξη αυτών. Σε τούτα συντείνουν οι υγρές κλιματικές συνθήκες περιοχών μας, όπως της Δυτικής και Βόρειας Ελλάδας, καθώς και οι πολλοί κι επικίνδυνοι χείμαρροι που επενεργούν στον εν εξελίξει ορεινό μας χώρο, καθώς υποσκάπτουν τους πόδας των κλιτύων και βοηθούν στην εκκίνηση γεωλισθήσεων ή στην ενίσχυσή τους.

Στους παραπάνω παράγοντες έρχεται να προστεθεί ο καθοριστικός όπως αποδεικνύεται παράγοντας δημιουργίας ή επίτασης του φαινομένου των γεωλισθήσεων, που είναι η αποδάσωση των ορέων μας, ενώ βασικό ρόλο παίζουν και οι χρήσεις και δραστηριότητες που αναπτύσσονται στα γεωλισθαίνοντα εδάφη, ενισχύοντας το φαινόμενο.

Η δασική βλάστηση συναρτάται με τον μετριασμό των ελληνικών κλιματικών φαινομένων, που σχετίζονται με το ζήτημα της έντασης και της ραγδαιότητας των βροχοπτώσεων, τ’ οποίο ρυθμίζεται ως προς τις επιπτώσεις του με την κατάλληλη παρουσία της δασικής βλάστησης. Κι είναι βασικός ο τελευταίος τούτος παράγοντας της βλάστησης, μαζί βεβαίως με τις χρήσεις που αναπτύσσονται στον ορεινό χώρο κι επηρεάζουν τη λειτουργία του, ως καθοριστικός για την αντιμετώπιση του προβλήματος των γεωλισθήσεων, καθώς οι υπόλοιποι που προαναφέρθηκαν είναι δομικού χαρακτήρα κι αφορούν στη σύσταση του ελληνικού χώρου, μη δυνάμενοι να τους ανατρέψουμε.

Η δασική βλάστηση παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποτροπή κείνων των γεωλισθήσεων οι οποίες εξικνούνται μέχρι του βάθους του κύριου όγκου του ριζικού συστήματος των δασικών δένδρων και θάμνων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, που συνιστούν τις αβαθείς ή επιπόλαιες γεωλισθήσεις, το ριζικό σύστημα των φυτών δρα στερεωτικά στο έδαφος και συνεπώς ανασταλτικά στην εκδήλωση γεωλίσθησης. Στις βαθιές γεωλισθήσεις όμως, στις εξικνούμενες πέραν του βάθους του ριζικού συστήματος των δασικών φυτών, η δασική βλάστηση δε μπορεί να επενεργήσει ανασχετικά στη γεωλίσθηση, και σε αυτές τις περιτπώσεις απαιτούνται τεχνικά έργα για τη θεραπεία της. Είναι οι περιπτώσεις που βλέπουμε να παρασύρεται το έδαφος ολόκληρης π.χ. πλαγιάς μαζί με την εκεί φυόμενη δασική βλάστηση, η οποία γίνεται «έρμαιο» του φαινομένου, ρέουσα κι αυτή στην κυλιόμενη γήινη μάζα της γεωλίσθησης. Η «βαριά» εν προκειμένω δασική βλάστηση θεωρείται ότι ενισχύει τη γεωλίσθηση, γι’ αυτό και συνιστάται η απομάκρυνση των ψηλών δένδρων, των ογκολίθων κ.λπ.

Κει όμως που η δασική βλάστηση λειτουργεί συντελεστικά στην αποτροπή των γεωλισθήσεων είναι στις περιπτώσεις που αυτές συνδυάζονται με το χειμαρρικό φαινόμενο. Διότι έχει διαπιστωθεί πως οι γεωλισθήσεις ευνοούνται στις χειμαρρόπληκτες περιοχές, λόγω της υποσκαφής των πρανών και ποδών των κλιτύων, και παράσυρσης στη συνέχεια των ολισθαίνοντων τμημάτων στην κοίτη. Οι νέες πλημμύρες λειτουργούν ενισχυτικά στο φαινόμενο, με νέα υποσκαφή των κλιτύων κι έναρξη νέας γεωλίσθησης, και την εν συνεχεία παράσυρση των εδαφών, με αποτέλεσμα την καταστρεπτική προς τα κατάντη δράση των χειμάρρων.

Η βλάστηση εν προκειμένω που θα εγκατασταθεί στη λεκάνη απορροής του χειμάρρου εν συνδυασμώ με τα αντιδιαβρωτικά τεχνικά έργα, συντελεί στη θεραπεία του φαινομένου της γεωλίσθησης λόγω της θεραπείας του χειμαρρικού φαινομένου, που αποτελεί τον παράγοντα της «κρίσης».

Το πρόβλημα των γεωλισθήσεων είναι αλληλένδετο με το χειμαρρικό, καθώς στο σχηματισμό των χειμάρρων και ιδιαίτερα στο σχηματισμό των κοιτών και των έντονων χειμαρρικών επιφανειών (ρηξιγενών, ολισθησιγενών, διαβρωσιγενών) μετέχουν η αποσάρθρωση (μηχανική, χημική και βιολογική), η κατακρήμνιση γαιών (καταπτώσεις κι ολισθήσεις), καθώς και η διαβρωτική και παρασυρτική δύναμη του νερού. Οι παράγοντες αυτοί συντελούν κατά το μάλλον ή ήττον και στη δημιουργία γεωλισθήσεων, είτε πρωτογενώς, τηρουμένων των συνθηκών και προϋποθέσεων έναρξης της ολίσθησης, όπως προαναφέρθηκαν, είτε δευτερογενώς, ως αποτέλεσμα της χειμαρρικής δράσης.
Σε κάθε περίπτωση, για τη θεραπεία του φαινομένου της γεωλίσθησης απαιτείται κατά πρώτον βαθιά και λεπτομερής έρευνα για την εξακρίβωση κι εντοπισμό των αιτιών που την προκαλούν, ήτοι το βάθος του επιπέδου της ολίσθησης, οι υφιστάμενες πηγές, τα υπόγεια ύδατα, ο επιφανειακός εμποτισμός κ.λπ.

Ο σχεδιασμός αντιμετώπισης προσομοιάζει με τον χειμαρρικό, τόσο ως προς τη φύση των έργων, που είναι τεχνικο-φυτοκομικά, για τη σταθεροποίηση των εδαφών, όσο και ως προς τη γενικότερη φιλοσοφία του σχεδιασμού, στον οποίο χρησιμοποιούνται οι κανόνες και τα μέσα της ορεινής υδρονομίας (εξάλλου, όπως προείπαμε, τα δύο φαινόμενα, της γεωλίσθησης και το χειμαρρικό, είναι αλληλένδετα).

Έτσι, προτείνονται για τη θεραπεία του φαινομένου μεταξύ των άλλων και κατά κύριο λόγο τα εύπλαστα τεχνικά έργα (τα ξύλινα και τα συρματολίθινα) και τα συμπαγή τεχνικά έργα (τα λιθόκτιστα ή λιθεπένδυτα εκ σκυροκονιάματος φράγματα), καθώς και τα πλήρη και συστηματικά στραγγιστικά δίκτυα για τον περιορισμό του διαποτισμού των εδαφών. Η προστασία των βάσεων των κλιτύων από τη δράση των χειμάρρων και η πλήρης και ταχεία διευθέτηση των χειμάρρων με τεχνικά και φυτοτεχνικά έργα, αποτελεί ένα παράλληλο μέτρο ενεργειών για τη θεραπεία των γεωλισθήσεων.

Στον παραπάνω σκοπό συμβάλλουν και οι φυτεύσεις (αναδασώσεις) της γυμνής και υποβαθμισμένης «πάσχουσας» επιφάνειας (κλιτύες και λεκάνη απορροής) με φυτικά είδη μεγάλης πρεμνοβλαστικότητας και μεγάλης εξατμιστικής ικανότητας, ήτοι σκλήθρο, λεύκα, ιτιά κ.λπ. Ενώ, όπως προείπαμε, απαιτείται η απομάκρυνση από την ολισθαίνουσα επιφάνεια όλων των βαρέων επί αυτής αντικειμένων, ήτοι, μεγάλων δένδρων, ογκολίθων, κατασκευών κ.λπ.

Εξ’ όσων ανωτέρω αναφέρθηκαν γίνεται κατανοητός ο σημαντικός ρόλος της δασικής βλάστησης, και δη των δασικών περιβαλλόντων, στην αντιμετώπιση του φαινομένου των γεωλισθήσεων. Και τούτο διότι το ριζικό σύστημα των δασικών φυτών και ιδία των δασικών δένδρων συγκρατεί τα μόρια του εδάφους κι επενεργεί στερεωτικώς στα εδάφη των αποκαλούμενων «λυτών» πετρωμάτων (των μη συμπαγών), που υπόκεινται εύκολα σε γεωλισθήσεις.

Επιπροσθέτως, η κομοστέγη των δασικών συστάδων, που καλύπτει το έδαφος, το προστατεύει από τις διαβρώσεις, που όπως προείπαμε διευκολύνει την έναρξη γεωλισθήσεων. Ενώ επί υγρών εδαφών είναι σημαντική η παρουσία της δασικής βλάστησης, διότι βοηθά στην έντονη αποστράγγισή τους, π’ αποτελεί παράγοντα δημιουργίας γεωλίσθησης.

Γενικώς, η λειτουργία εν ισορροπία του δασικού οικοσυστήματος δεν δημιουργεί συνθήκες γεωλίσθησης. Δύναται όμως λόγοι ανεξάρτητοι με την ίδια τη λειτουργία του δασικού οικοσυστήματος να την προκαλέσουν, όπως στην περίπτωση της υπόγειας, πέραν δηλαδή του ριζικού συστήματος των δασικών δένδρων, ροής νερού, που διευκολύνει την έναρξη γεωλίσθησης.

Όπως προαναφέρθηκε, στις περιπτώσεις βαθιών γεωλισθήσεων, των εκδηλούμενων δηλαδή πέραν (βαθύτερα) του ριζικού συμπλέγματος του δασικού οικοσυστήματος, η προσφορά του δάσους στο φαινόμενο κρίνεται αμφισβητήσιμος, και υπό συγκεκριμένες συνθήκες αρνητική. Καθότι, με το βάρος της η δασική βλάστηση αποτελεί παράγοντα ενίσχυσης της γεωλίσθησης· όμως πρέπει να τονιστεί ότι τα φαινόμενα αυτά, των γεωλισθήσεων δασών, δεν είναι τόσο συχνά στην Ελλάδα και κατά κύριο λόγο περιορισμένα.

Κείνο που εν κατακλείδι πρέπει να επισημανθεί είναι πως στον ορεινό και ημιορεινό ελληνικό χώρο, τον κατά βάση χαρακτηριζόμενο για τον δασικό του προσδιορισμό, έχει αποστολή το δάσος κι ευθύνη οι διαχειριστές του σε σχέση με τις επιπτώσεις που προκύπτουν από την αρνητική αντιμετώπισή του. Οι γεωλισθήσεις, συντελούμενες στο χώρο αυτό και εκδηλούμενες κατά βάσιν σε δασικά εδάφη, είναι άμεσα συναρτώμενες με τον τρόπο διαχείρισης των δασικών οικοσυστημάτων.

Συνεπώς το ζήτημα των γεωλισθήσεων εντάσσεται στο δασικό τεχνικό ζήτημα της διαχείρισης του δασικού χώρου, τ’ οποίο οφείλει ν’ αντιμετωπιστεί συνολικά, στα πλαίσια της ολιστικής διαχείρισης των δασικών οικοσυστημάτων, κι όχι αποσπασματικά, όπως συνήθως γίνεται. Το σύνηθες όμως είναι να εκτελούνται έργα συνήθως τεχνικά, που δε «δένουν» και δε στερεώνουν τα εδάφη και μάλιστα τ’ αποσυναρτούν, αφού τ’ αντιμετωπίζουν σε σχέση με το πρόβλημά τους κατά μέρος κι όχι ενιαία και συνολικά. Έτσι, το πρόβλημα δεν επιλύεται, αφού η εστίαση σε μέρος της αντιμετώπισής του διαμορφώνει κατάσταση σημειακής κι όχι ολικής αποκατάστασής του.

Το παραπάνω πρόβλημα είναι ένας βασικός λόγος για τη μη θεραπεία των γεωλισθήσεων στη χώρα μας, λόγω των εμβαλωματικού χαρακτήρα επεμβάσεων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις προτιμάται αντί της λύσης η αποχή· δηλαδή η εγκατάλειψη των γεωλισθαίνοντων περιοχών!